vaan de Mestreechter Taol
Wäörd
De veurraod wäörd vaan ’n taol of ’n dialek kin op versjèllende menere weure oetgebreid. Die procédés weure hei-oonder besjreve. Ouch weurt hei ’n euver- ziech gegeve vaan de woordsoorte boe-in wäörd kinne weure verdeild.
De vörming vaan wäörd
Nui wäörd kinne op twie menere weure gevörmp: door middel vaan aofleiing en door middel vaan samestèlling.
Aofleiing
’t Woord ‘aofleiing’ gief aon tot v’r hei te make höbbe mèt e proces boemèt e nui woord vaan e zoegenaomp groondwoord weurt aofgeleid. Dat kin op drei menere gebäöre:
1. door middel vaan e veurvoogsel
2. door middel vaan ’n achtervoogsel
3. door middel vaan ’n combinatie vaan veurvoogsel en achtervoogsel
Veurvoogsels
Veurvoogsels (de Nederlandse grammatica sprik vaan ‘prefixen’) zien geboonde morfeme die veur e woord weure geplaots en die same mèt dat woord e nui woord vörme. Veurbeelde:
be-: besjrieve - beschrijven
oon-: oonmeugelek - onmogelijk
dis-: disinfectere - disinfecteren
ver-: versjikke - versturen
in-: indirek - indirect
oont-: oontvlöchte - ontvluchten
Achtervoogsels
Achtervoogsels (de Nederlandse grammatica neump dit ‘suffixen’) zien geboonde morfeme die achter e woord weure geplaots en die same mèt dat woord e nui woord vörme. Veurbeelde:
-echteg: kinderechteg - kinderachtig
-elek: begriepelek - begrijpelijk
-er: aptieker - apotheker
-erik: lómperik - lomperik
-heid: iewegheid - eeuwigheid
-ke: sjöpke - schopje
-sjap: betersjap - beterschap
-zaom: spaorzaom - spaarzaam
De volgende achtervoogsels zien typisch veur ’t Mestreechs:
-de:
drökde - drukte
huugde - hoogte
-eers:
nejjeers - naaister
striekeers - strijkster
-egheid:
meujegheid - moeheid
zeutegheid - zoetigheid
-eke:
beineke - beentje
henneke - handje
-entere:
zingentere - zingend
loupentere - lopend
-(e)teg:
ieferteg - ijverig
leveteg - levend
-ekes:
stèllekes - stilletjes
evekes - eventjes
-se:
naoberse - buurvrouw
zwiegerse - schoonzus
-selke:
vertèlselke - kletspraatje
späölselke - spelletje
-t:
(’t) kleint - (het) kleine
(’t) sjoent - (het) mooie
Combinaties vaan veurvoogsel en achtervoogsel
Wäörd kinne ouch weure gevörmp door e geboonde morfeem veur ’t groond- woord te zètte en ’n aander geboonde morfeem drachter. Veurbeelde:
be- … -e: beveurdeile - bevoordelen
ge- … -de: gezègkde - gezegde
ge- … -te: geblaajerte - gebladerte
Typisch veur ’t Mestreechs is de vörming vaan zelfstandege naomwäörd mèt ’t veurvoogsel ge- en ’t achtervoogsel -s (’t groondwoord is e werkwoord):
gedoons - gedoe
gekeeks - geschreeuw
gezeivers - gezeur
gebeuks - gehuil
gedrejs - gedraai
gejaogs - gejaag
Commentaar:
’t Rizzeltaot vaan ’t proces wat v’r aofleiing höbbe geneump is e nui woord. Zoe weurt ’t woord aptieker aofgeleid vaan ’t woord aptiek door ’t achtervoogsel -er drachter te zètte.
Aofleiing moot neet weure verward mèt veranderinge die optrejje in de vörm vaan e woord es ’t weurt vervoog of verboge. Bij aofleiing kriege v’r e nui woord, meh bij vervoging en verbuiging (die in de volgende hoofstökke weure besproke) kriege v’r allein ’n verandering in de vörm. Die verandering vinde v’r, beveurbeeld, bij zelfstandege naomwäörd (boe v’r spreke vaan verbuiging) en bij werkwäörd (boe v’r spreke vaan vervoging):
Zelfstandege naomwäörd:
straot > straote - straten
femilie > femilies - families
Werkwäörd:
(iech) huur > (diech) huurs - (jij) hoort
(iech) kin > (heer) kint - (hij) kent
Samestèlling
De twiede meneer boe-op nui wäörd kinne weure gevörmp is door middel vaan samestèlling. Dat is e proces boe-bij twie of mie wäörd achterein weure gezat um e nui woord te make. Veurbeelde:
Samegestèlde werkwäörd
euversteke - oversteken
weggoon - weggaan
achterblieve - achterblijven
mètdoen - meedoen
trökloupe - teruglopen
oettrèkke - uittrekken
Samegestèlde zelfstandege naomwäörd
Brögkstraot - Brugstraat
gemeinteraod - gemeenteraad
greunteboer - groentenboer
kemuniefies - communiefeest
kèrkhof - kerkhof
sjróbbeurstel - schrobber
Samegestèlde bijvoogleke naomwäörd
kepotmeuj - kapotmoe
liekbleik - lijkbleek
loedzwoer - loodzwaar
stikduuster - stikdonker
stroontzaat - strontzat
vuurroed - vuurrood
Commentaar:
In väöl samestèllinge vinde v’r ’nen tösseklaank (miestal e(n) of s):
carnevalsoptoch - carnavalsoptocht
doedsbreef - rouwbrief
hiemelsbreid - hemelsbreed
prinsebal - prinsenbal
sjrouvendrejjer - schroevendraaier
Slevrouweplein - Onze-Lieve-Vrouweplein
De classificatie vaan wäörd
De wäörd vaan ’n taol of ’n dialek kinne weure ingedeild in versjèllende soorte. Die classificatie berös op hun eigensjappe. Zoe weure, beveurbeeld, wäörd wie sjrieve, sloon en drinke ingedeild bij de werkwäörd. Dat gebäört neet allein vaan- wege hun beteikenis (ze geve ’n handeling of activiteit aon), meh ouch umtot ze bepaolde veranderinge in hunne vörm kinne kriege, beveurbeeld (iech) sjrijf, (iech) sjreef, (iech höb) gesjreve. Wäörd wie hoeg, sjoen en zaat deile v’r in bij de bijvoogleke naomwäörd, umtot ze eigensjappe of touwstande aongeve.
’t Mestreechs heet, zjus wie ’t Nederlands, tien woordsoorte:
- Werkwäörd
- Lidwäörd
- Zelfstandege naomwäörd
- Bijvoogleke naomwäörd
- Bijwäörd
- Veurnaomwäörd
- Veurzètsels
- Voogwäörd
- Tèlwäörd
- Tössewerpsels
Eder woordsoort weurt apaart besproke.
bevat op dit momint
|
Trefwäörd 24028 |
Rijmwäörd 67311 |
Spreekwäörd 1634 |