Oonregelmaotege (of ‘sterke’) werkwäörd vörme hunne verleien tied en hun voltoejd deilwoord op ’n oonregelmaotege meneer. In tegestèlling tot regelmao- tege werkwäörd, die veur dees twie vörm bekans allemaol dezelfde klinker höbbe es de oonbepaolde wijs (wie, beveurbeeld, in luustere - luusterde - geluusterd), is de klinker vaan de oonbepaolde wijs vaan oonregelmaotege werkwäörd miestal aanders es de klinker vaan de verleien tied (beveurbeeld in valle - veel - gevalle) en dee klinker is dèks weer aanders es de klinker vaan ’t voltoejd deilwoord (beveurbeeld in spreke - spraok - gesproke).
’t Mestreechs heet mie es 60 versjèllende klinkerpetroene in oonregelmaotege werkwäörd. De mieste daovaan weure geïllustreerd in de lies vaan oonregelmaotege werkwäörd in d’n Appendix. Hei beperke v’r us tot e paar veurbeelde. D’n ierste klinker is dee vaan de oonbepaolde wijs, d’n twiede dee vaan de verleien tied en d’n derde dee vaan ’t voltoejd deilwoord.
ie - ee - e
begriepe - begreep - begrepe
begrijpen
sjrieve - sjreef - gesjreve
schrijven
e - oo - o
lege - loog - geloge
liegen
vlege - vloog - gevloge
vliegen
oe - oo - o
kroepe - kroop - gekrope
kruipen
zoepe - zoop - gezope
zuipen
e - o - o
helpe - holp - geholpe
helpen
sterve - storf - gestorve
sterven
i - ó - oo
springe - spróng - gesproonge
springen
zinge - zóng - gezoonge
zingen
e - ao - o
breke - braok - gebroke
breken
spreke - spraok - gesproke
spreken
a - ee - a
hawwe - heel - gehawwe
houden
valle - veel - gevalle
vallen
ao - ee - ao
laote - leet - gelaote
laten
slaope - sleep - geslaope
slapen
i - ao - e
ligke - laog - gelege
liggen
zitte - zaot - gezete
gezeten
è - a - a
lègke - lag - gelag
leggen
zègke - zag - gezag
zeggen
u - oo - o
drupe - droop - gedrope
druipen
duke - dook - gedoke
duiken
De vervoging vaan oonregelmaotege werkwäörd weurt geïllustreerd mèt behölp vaan de werkwäörd loupe (‘lopen’) en spreke (‘spreken’). De aonvogende wijs blijf boete besjouwing.
loupe - lopen
spreke - spreken
Inkelvoud 1e persoen:
iech loup (ik loop)
iech spreek (ik spreek)
2e persoen:
diech löp-s (jij loop-t)
geer lop (u loop-t)
diech sprik-s (jij spreek-t)
geer sprek (u spreek-t)
3e persoen:
heer / zie löp (hij / zij loop-t)
heer / zie sprik (hij / zij spreek-t)
Miervoud 1e persoen:
veer loup-e (wij lop-en)
veer sprek-e (wij sprek-en)
2e persoen:
geer lop (jullie lop-en)
geer sprek (jullie sprek-en)
3e persoen:
zie loup-e (zij lop-en)
zie sprek-e (zij sprek-en)
Commentaar:
D’n 2e persoen inkelvoud krijg -s, behalve es de stam oetgeit op -s: diech leus (jij leest).
D’n 2e persoen beleefheidsvörm, d’n 2e persoen miervoud en d’n 3e persoen inkelvoud kriege de volgende oetgeng:
-t, es de stam indeg op -l, -n, -r of -j. Veurbeelde:
heer vèl-t (hij val-t)
heer begin-t (hij begin-t)
geer huur-t (jullie hor-en)
geer verbeej-t (u verbied-t)
-p, es de stam oetgeit op m:
heer num-p (hij neem-t)
geer kom-p (jullie kom-en)
-k, es de stam oetgeit op ng:
zie zing-k (zij zing-t)
geer spring-k (jullie spring-en)
Es de stam indeg op -ch, -f, -g, -k, -p, -s of -t, weurt geinen oetgaank touwgevoog:
heer vech (hij vech-t)
zie begrip (zij begrijp-t)
zie gief (zij geef-t)
heer leus (hij lees-t)
heer bedruig (hij bedrieg-t)
geer zit (u zit)
’t ruuk (het ruik-t)
In ’t miervoud kriege d’n 1e en 3e persoen d’n oetgaank -e:
veer begriep-e (wij begrijp-en)
zie dink-e (zij denk-en)
De klinker vaan de oonbepaolde wijs vaan oonregelmaotege werkwäörd kin in d’n tegenwoordegen tied veur d’n 1e, 2e en 3e persoen inkelvoud en ouch veur ’t miervoud oonveranderd blieve. Dat is, beveurbeeld, ’t geval veur de werkwäörd dinke (‘denken’) en kieke (‘kijken’):
Inkelvoud 1e persoen:
iech dink (ik denk)
iech kiek (ik kijk)
2e persoen: 3e persoen:
diech dinks (jij denkt)
geer dink (u denkt)
heer / zie dink (hij / zij denkt)
diech kieks (jij kijkt)
geer kiek (u kijkt)
heer / zie kiek (hij / zij kijkt)
Miervoud
1e persoen:
veer dinke (wij denken)
veer kieke (wij kijken)
2e persoen:
geer dink (jullie denken)
geer kiek (jullie kijken)
3e persoen:
zie dinke (zij denken)
zie kieke (zij kijken)
Aander werkwäörd laote ’n verandering zien in de klinker vaan de oonbepaolde wijs. V’r illustrere dat aon de hand vaan de werkwäörd doen (‘doen’) en zien (‘zien’):
Inkelvoud
1e persoen:
iech daon (ik doe)
iech zeen (ik zie)
2e persoen:
diech deis (jij doet)
geer daot (u doet)
3e persoen:
heer / zie deit (hij / zij doet)
diech zuus (jij ziet)
geer zeet (u ziet)
heer / zie zuut (hij / zij ziet)
Miervoud
1e persoen:
veer doen (wij doen)
veer zien (wij zien)
2e persoen:
geer daot (jullie doen)
geer zeet (jullie zien)
3e persoen:
zie doen (zij doen)
zie zien (zij zien)
Inkelvoud 1e persoen:
iech leep (ik liep)
iech spraok (ik sprak)
2e persoen:
diech leep-s (jij liep)
geer leep (u liep)
diech spraok-s (jij sprak)
geer spraok (u sprak)
3e persoen:
heer / zie leep (hij / zij liep)
heer / zie spraok (hij / zij sprak)
Miervoud
1e persoen:
veer lep-e (wij liepen)
veer spraok-e (wij spraken)
2e persoen:
geer leep (jullie liepen)
geer spraok (jullie spraken)
3e persoen:
zie lep-e (zij liepen)
zie spraok-e (zij spraken)
Commentaar:
De verleien tied weurt op ’n oonregelmaotege meneer gevörmp, umtot de klinker of twieklaank vaan de oonbepaolde wijs verandert:
loupe > leep
spreke > spraok
D’n 2e persoen inkelvoud krijg d’n oetgaank -s:
diech leep-s (jij liep)
diech spraok-s (jij sprak)
D’n 2e persoen beleefheidsvörm en d’n 2e persoen miervoud kriege de volgende oetgeng:
-t: es d’n 1e persoen inkelvoud oetgeit op -l, -n, -r, -j of -w:
geer heel-t (u hield)
geer verbooj-t (u verbood)
geer wón-t (jullie wonnen)
geer wouw-t (jullie wilden)
geer verloor-t (jullie verloren)
-p: es d’n 1e persoen inkelvoud oetgeit op -m:
geer kaom-p (u kwam)
geer naom-p (jullie namen)
-k: es d’n 1e persoen inkelvoud oetgeit op -ng:
geer spróng-k (jullie sprongen)
geer zóng-k (u zong)
Geinen oetgaank weurt touwgevoog es d’n 1e persoen inkelvoud indeg op -ch, -f, -g, -k, -p, -s of -t:
geer dach (jullie dachten)
geer begreep (u begreep)
geer bleef (u bleef)
geer begós (jullie begonnen)
geer zag (u zei)
geer aot (u at)
geer droonk (jullie dronken)
D’n 1e en 3e persoen miervoud kriege d’n oetgaank -e:
veer / zie lep-e (wij / zij liepen)
veer / zie spraok-e (wij / zij spraken)
E paar werkwäörd die in d’n 1e persoen inkelvoud oetgoon op -ch, -g of -s kriege veur d’n 1e en 3e persoen miervoud -te:
iech dach
veer / zie dach-te (wij / zij dachten)
iech koch
veer / zie koch-te (wij / zij kochten)
iech lag
veer / zie lag-te (wij / zij legden)
iech zag
veer / zie zag-te (wij / zij zeiden)
iech kós
veer / zie kós-te (wij / zij kenden)
iech wis
veer / zie wis-te (wij / zij wisten)
Inkelvoud:
loup - loop
spreek - spreek
Miervoud:
lop - loop
sprek - spreek
Commentaar :
Veur d’n 2e persoen inkelvoud is de gebeejende wijs miestal identiek mèt de stam:
Dink ins nao
Denk eens na
Lègk die pen hei mer neer
Leg die pen hier maar neer
Begriep m’ch neet verkierd
Begrijp me niet verkeerd
D’n 2e persoen beleefheidsvörm en d’n 2e persoen miervoud kriege de volgende oetgeng:
-t: es de stam oetgeit op -l, -n, -r, -j of -w:
Valt neet euver dee stein
Val niet over die steen
Kint eur eige stad
Ken uw eigen stad
Trejt neet in die koojflats
Trap niet in die koeienvlaai
-p: es de stam oetgeit op -m:
Nump m’ch neet koelek
Neemt U me niet kwaliju
-k: es de stam oetgeit op -ng:
Bringk m’ch nog e pèlske, ober
Breng me nog een biertje, ober
Es de stam oetgeit op -ch, -f, -g, -k, -p, -s of -t, weurt geinen oetgaank touwgevoog.
Veurbeelde:
Sjuif ins get op
Schuif eens wat op
Trèk dat mer neet op eur ier
Trekt u dat maar niet op uw fatsoen
Lees dee breef ins door
Leest u deze brief eens door
’n Aontal oonregelmaotege werkwäörd höbben aofwiekende vörm veur de gebeejende wijs. De veurnaomste stoon hei-oonder:
Inkelvoud - Beleefheidsvörm / Miervoud
bringe (brengen) - bring - bringk
doen (doen) - doeg - daot / doot
begriepe (begrijpen) - begriep - begrep
breke (breken) - breek - brek
ete (eten) - eet - et
geve (geven) - geef - gef
goon (gaan) - gaangk - gaot
hawwe (houden) - haw - hawt / hajt
koume (komen) - kom - komp
loupe (lopen) - loup - lop
sjrieve (schrijven) - sjrief - sjrijf
slete (sluiten) - sleet - slet
sloon (slaan) - slaag - slaot
spreke (spreken) - spreek - sprek
stoon (staan) - staank - staot
vergete (vergeten) - vergeet - verget
vinde (vinden) - vin - vint
wieze (wijzen) - wies - wijs
zien (zijn) - bis - zeet
zien (zien) - zuug - zeet
zwiege (zwijgen) - zwieg - zwijg
Veurbeelde:
Doeg / Daot / Doot de deur touw
Doe de deur dicht
Geef / Gef neet zoe väöl geld oet aon kiksjozerije
Geef niet zoveel geld uit aan snuisterijen
Loup / Lop eve nao bove
Loop even naar boven
Haw d’ch / Hawt / hajt uuch good
Hou je goed
Spreek / Sprek get dudeleker
Spreek wat duidelijker
Staank / Staot eve op
Sta even op
Bis / Zeet neet zoe verlege
Wees niet zo verlegen
sprek-entere / sprek-end (sprekend)
loup-entere / loupend (lopend)
’t Voltoejd deilwoord vaan de mieste oonregelmaotege werkwäörd begint mèt ge- en geit oet op -e.
Commentaar:
ge- weurt in ’t midde vaan ’t voltoejd deilwoord geplaots in veurbeelde wie de volgende:
aonkieke - aon-ge-keke (aangekeken)
vasbinde - vas-ge-boonde (vastgebonden)
wegblieve - weg-ge-bleve (weggebleven)
ge- weurt weggelaote in werkwäörd die beginne mèt be-, ge-, her-, oont- en ver-:
begriepe - begrepe (begrepen)
oontsloon - oontslage (ontslagen)
genete - genote (genoten)
verlere - verlore (verloren)
herkeze - herkoze (herkozen)
De klinker (of twieklaank) vaan ’t voltoejd deilwoord vaan oonregelmaotege werkwäörd is miestal aanders es de klinker (of twieklaank) vaan de oonbepaolde wijs. ’t Voltoejd deilwoord kin dezelfde klinker (of twieklaank) höbbe es de verleien tied, meh kin ouch daovaan aofwieke.
Veurbeelde:
Oonbepaolde wijs - Verleien tied - Voltoejd deilwoord
loupe - leep - geloupe
blieve - bleef - gebleve
spreke - spraok - gesproke
|
Trefwäörd 24028 |
Rijmwäörd 67311 |
Spreekwäörd 1634 |